دکتر عباس ملکی، "معاون پژوهش های بین الملل مرکز تحقیقات استراتژیک" مجمع تشخیص مصلحت نظام در گفت و گو با ایپرا از کلیات سیاستگذاری انرژی، وضعیت انرژی در کشور و مقایسه تطبیقی آن با سایر کشورها گفته است. گفت و گوی ایپرا با دکتر عباس ملکی را در ادامه بخوانید...
بیوگرافی عباس ملکی:
من در سال 1336 به دنیا آمدم. چون پدرم در قم تدریس می‌کرد، چهار سال اول دوران تحصیلم را در قم سپری کردم. بعد از آن به شمیران آمدیم و سال پنجم و ششم را در دبستان مهدیه که وابسته به جامعۀ تعلیمات اسلامی بود، ادامه دادم. دبیرستان را در مدرسۀ پیمان، واقع در همان محلۀ شمیران، رشتۀ ریاضی خواندم. در سال 54 در رشته مهندسی مکانیک دانشگاه صنعتی شریف پذیرفته شدم اما پس از گذشت چندسال، به دلیل تقارن با جریان مبارزات انقلاب اسلامی تحصیل را موقتاً رها کردم. سپس یک مرکز فرهنگی در شمیران دایر کردم و آنگاه به مسجد سلیمان رفتم تا در یک پروژه فنی به ارتش کمک کنم. سال 1359 در شرکت ملی نفت ایران مسئول بازاریابی نفت خام شدم و در سال 1361 به وزارت امور خارجه پیوستم. در وزارت خارجه ابتدا دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی را تاسیس کردم. بعد از مدتی، دانشکدۀ روابط بین الملل را نیزگسترش دادیم. درهمین راستا موسسه‌های انتشارات وزارت خارجه، اسناد و همچنین مراکزمطالعات آسیای مرکزی، قفقاز و خلیج فارس پایه‌گذاری شد که با ادغام آنها در سال 1369معاونت آموزش و پژوهش وزارت خارجه تشکیل شد. در سال 1362 مدرک کارشناسی خود را از دانشگاه صنعتی شریف اخذ کردم. در راستای ادامه تحصیل، مجددا در سال 1370در مقطع کارشناسی ارشد مهندسی صنایع دانشگاه صنعتی شریف قبول شدم. در سال 76 با تغيير دولت در ایران از وزارت خارجه کناره گیری کردم. سال 1377 در رشتۀ مدیریت استراتژیک درمقطع دکتری دردانشگاه علوم استراتژیک مشغول به تحصیل شدم. سال 82 سال اخذ مدرک دکتری من بود. در اين سال بود كه در دانشگاه صنعتی شریف به عنوان عضو هیات علمي استخدام شدم و بعد در سال 1385برای گذراندن پسا دكتري در سیاست گذاری به دانشگاه هاروارد رفتم. سال 86 برای پژوهش در سیاست گذاری مجددا به مرکز علوم و رابط بین الملل بلفر به مدرسه حکومتی کندیدانشگاه هاروارد پیوستم. در این سالها کرسی تدریس درس‌هایی مثل "تصمیم گیری" و "مدیریت تحول" را در زمینۀ رشتۀ سیاستگذاری داشته‌ام.در سال 88 به دانشکدۀ انرژی دانشگاه صنعتی شریف که چند سال قبل تاسیس شده بود، پیوستم و درس هایی مانند اقتصاد انرژی و سیاستگذاری انرژی را ارائه دادم. در سال 1391 به موسسه فنآوری ماساچوست(ام آی تی) رفتم و یک سال در سیاست گذاری انرژی و روابط بین الملل به پژوهش مشغول شدم.کاری که اکنون ادامه می دن در دانشکده مهندسی انرژی دانشگاه شریفتدریس چهار درس است که یکی از آنها سیاستگذاری انرژی و دیگری آینده پژوهی است را برعهده دارم.
در زمینه ی تالیفات جدیدم کتابیتحت عنوان "سیاستگذاری انرژی" دارم که فرایند انتشار آن در نشر نی در حال انجام است. کتاب "آینده پژوهی" بنده که طی دوسال پیش به چاپ رسید، در زمینه سیاستگذاری امنیت انرژی است و عنوان "کتاب فصل" را به خود اختصاص داد. اکنون کتاب" امنیت انرژی" را در دست تألیف دارم وقصد دارم آن را تا پایان امسال به اتمام برسانم. کتابی هم تحت عنوان "برداشت ها و سوء برداشت ها در روابط ایران و آمریکا" زمانی که در ام آی تی بودم تالیف کردم که انتشارات بلومزبری در آمریکا آن را چاپ کرده است.در زمینۀکارهای اجرایی حاضر نیز باید بگویم ریاست "موسسه مطالعات خزر" را برعهده داشته و نیز"معاون پژوهش های بین الملل مرکز تحقیقات استراتژیک" مجمع تشخیص مصلحت نظام هستم.
کلیات سیاستگذاری انرژی:
به نظر بنده آخرین دستاورد بشر در دانش، مسئله "پژوهش های سیاستگذاری پیشرفته" است. با اینکه دانش سیاستگذاری به لحاظ غریزی و فطری اولین دانایی بشر به حساب می آید و از اول تاریخ بشریت، انسانها بصورت اجتماعی زندگی کرده اند و در این فرایند از جوامع قبیله ای و اقوامابتدایی گرفته تا شهرهای مدرن، اتحادیه های منطقه ای و سازمان های بین المللی همه و همه با مسئله ای به نام سیاستگذاری عمومی روبرو بوده اند اما در عصر اخیر این دانش، با توجه و تمرکز ویژه ای در حال مطالعه است.
"سیاستگذاری" اصلی ترین موضوع جامعه:
سیاستگذاری را می توان با دو مشخصه تعریف کرد اولا علم یا رشته ی پر رمز و راز و پر ابهامی که انسان چگونه بتواند بوسیله ی آن برای پیشرفت وتوسعه در جامعه به مدیریت بپردازد.
وقتی صحبت از مدیریت به میان می آید، شاید رشته ی آکادمیک مدیریت به ذهن متبادر گردد اما منظور بنده این است که مدیریت در یک بنگاه و گروه با مدیریت در سطح جامعه و سیاستگذاری در آن خیلی متفاوت است. نکته دومی که در اینجا باید به آن اشاره کرد، اینست که سیاستگذاری علمی است میان رشته ای و اکثر رشته های دیگر بخصوص روابط بین الملل، ژئوپولتیک، سیاست خارجی، علوم سیاسی، روانشناسی، جامعه شناسی اقتصاد و جغرافیا را در بر می گیرد.
بنابراین به نظر بنده سیاستگذاری عمومی رشته ایست خیلی جدید و پر از سوال و ابهام که باید راجع به آن صحبت کرد با همه اینها دستاوردهای بشر در این حوزه کم نبوده است.
اگر چه تمرکز ما معمولا بر روی کارهایی است که یک دولت انجام داده است اما در اینجا باید بگوییم اتفاقا سیاستگذاری علاوه بر آن بر روی مسائلی توجه ویژه دارد که دولت اقدامی صورت نمی دهد. مثلا سیاستگذاری بر روی موضوعی که یک دولت روی آن سکوت می کند، تحقیق انجام می دهد. به جهت اینکه در دوران کار اجرایی ام بیشتر بر روی "سیاست خارجی" و "سیاستگذاری انرژی" تمرکز کرده ام علاقه مندم بیشتر صحبت کنم. هیچ تردیدی نیست که نیمی از فعالیت یک کشور در سیاست خارجی و نیم دیگر آن در سیاست داخلی آن می باشد با توجه به اینکه سیاست خارجی ادامه سیاست داخلی هرکشوری است و این دو به هم پیوسته هستند، بنابراین جامعه، ملت- کشور و یا یک واحد سیاسیباید در محیط پیرامونی خود اقدامات صحیح انجام دهد تا تمام بروز و عملکردآن در سیاست خارجی دیده شود.
اگر سیاست خارجی همراه و همسو با سیاست دفاعی و سیاست اقتصادی آن کشور باشد، موفقیت های بزرگی را در پی خواهد داشت. چین امروز نمونه خوبی درباره ی این نوع از هماهنگی است و حتی کشورهای کوچک مانند قطر به موفقیت های بزرگ می رسند. اگر کشورهای خیلی کوچک نظیر قطر نتوانند این هماهنگی را حفظ کنند، از بین خواهند رفت کما اینکه چنین ناهماهنگیهایی کشورهای یوگسلاوی و اتریش- هانگری را به ورطه نابودی کشاند. سیاست گذاری انرژیهم از چنین مقوله های داخلی است که برای کشور ایران خیلی مهم استزیرا رتبه ی انرژی ایران در جهان بسیار بالاست کشور ما با داشتن یک درصد از جمعیت جهان، 7 درصدمنابع معدنی، 11 درصد منابع ثابت شده ی نفت متعارف و 17 درصد ذخایرثابت شده ی گاز جهان را داراست
به هر تقدیر خداوند در بعضی منابع طبیعی 17برابر بیشتر از سایرنقاط جهان و در برخی منابع 11 درصد بیشتر ایران را بهره مند کرده است البته این در حالی است که ما در منابع دیگری نظیر نزولات آسمانی کمتر از یک درصد را در دنیا را داریم که این اصلا با جمعیت ما قابل مقایسه نیست.پس ما باید با توجه به این داده های انرژی در ایران، از فرصت های موجود بهره ی موثر و مفید را ببریم یعنی نباید در مواجهه با بهره گیری از انرژی های کشور به مدیریت های تک بعدی و ناقص ادامه بدهیم. اگر در سیاستگذاری انرژی همچنان بصورت گسسته برخورد بکنیم راه به جایی نخواهیم برد.
بعنوان مثال در تمام مناطق ایران تقریبا لوله کشی گاز شده و مضاف بر آن شبکه سراسری برق نیز انجام شده است. شاید چنین خدمتی در ایران یکی از بزرگترین سرمایه گذاری های تاریخ بشری است اما کشوری که شبکه کامل به هم پیوسته ی برق دارد آیا لازم است که به موازات آن، لوله کشی گاز هم انجام شود؟ سیاستگذاری انرژی می تواند به این سوال جواب دهد که شاید یکی از این دو برای ما کافی بوده است.
شما نگاه بکنید در ارتباط با کشورهای همسایه اگر به این موضوع توجه می کردیم که در سیاستگذاری های خود، ارتباط شبکه های گاز، برق و لوله های فرآورده را با کشورهای همسایه پیش بینی می کردیم شاید نتایج بسیار خوبی می گرفتیم.
همانطور که اشاره کردم با اینکه ایران یکی از پیشرفته کشورها در زمینه این انرژی هاست ولی متاسفانه ایران به عنوان دومین دارنده گاز جهان، در عین حال، وارد کننده گاز نیز هست. در حالی که کشورهایی باذخایر خیلی کمتر از ما، جزء بازیگران عمده در تجارت گاز دنیا محسوب می شوند. در بازار ال ان جی گاز طبیعی مایع شده فعالیت ماصفر است و در صرفه جویی انرژی و بهینه سازی، یکی از کشورهایی هستیم که چند برابر استانداردهای جهانی مصرف انرژی داریم.
بنابراین مهمترین کاربرد سیاست گذاری در انرژی اینست که این تناقضات را در جهت توسعه از بین ببرد به نظر بنده مهمترین کار در سیاستگذاری انرژی تشکیل " شورای عالی انرژی" بصورت یک شورا با حضور قدرتمند چهار قوه مقننه، مجریه، قضاییه و مجمع تشخیص مصلحت نظام در کشور است در این صورت ما به یک تقارنی در بحث مربوط به انرژی در کشور خواهیم رسید.
س- تاثیر گذاری دکتر عباس ملکی از حیث نظری و عملی:
به نظر بنده زمانی که در وزارت امورخارجه مشغول به فعالیت بودم کارهای بسیار خوبی انجام شد "دفتر مطالعات سیاسی"و "دانشکده روابط بین الملل" تشکیل شد. همچنین در این مدت حدود چهارصد کتاب به چاپ رسید و مضاف بر آن 200 جلد تحت عنوان " کتاب سبز" که شامل توضیحات خوبی در مورد کشورهای جهان بود، نیز انتشار پیدا کرد. مجله سیاست خارجی هم که به صورت فصلنامه بود، در آن زمان راجع به آسیای مرکزی و روابط ایران به زبان انگلیسی منتشر شد.
همه جای دنیا یک موسسه ای تحت عنوان " IPIS" که مخفف دفتر مطالعات سیاسی بین المللی است دارند دفتر مطالعات مخزن فکری وزارت امور خارجه محسوب می شود و در آن سالها وزیر امور خارجه توجه ویژه ای به این مرکز مطالعاتی داشت. از طرف دیگر نیز دانشکده هم امر تامین نیروی انسانی وزارت امور خارجه را برعهده گرفته بود که موفق نیز عمل می کرد. ما مرتب جلساتی تحت عنوان" برنامه ریزی استراتژیک" با آقای وزیر و کلیه ی معاونین داشتیم.در آن زمان ماده واحده ای را مجلس بصورت قانون تصویب کرد و به وزارت امور خارجه اجازه داد برای اولین بار اسناد خود راچاپ کند قرار شدوزارت خارجه بعد از سی سال از عمر هر سند و البته با حفظ مصالح، آن را به چاپ رساند. این یک اقدام بسیار ارزنده ای بود و صدها کتاب از دل این کار بیرون آمد.بطور مثال برخی از این اسناد به روابط ما با روسیه تزاری، اتحاد شوروی، روسیه فدراتیو، عثمانی، انگلستان، ایالات متحده، شبه قاره هند و کشورهای عربی و شرق دور مربوط می شد. به نظر بنده دفتر مطالعات سیاسی بین الملل مبدع گسترش روابط با چین بود در دهه ی اول، مسئولان انقلاب ایران چین را دنباله رو آمریکا می دانستند در دفتر مطالعاتی، سمینارها و کنفرانس های تخصصی متعددی در این خصوص برگزار شد تا نقش واقعی چین به خوبی تبیین شود و به روابط بیشتر ما بیانجامد.
از سوی دیگر روابط ما با فرانسه مدتها دارای اشکال بود دفتر مطالعات به این مسئله نیز توجه ی ویژه ای داشت بنابراین مطالعات خود را در این مورد خاص شروع کرد و توانست در رفع آن نقش بسزایی داشته باشد. به طور کلی مسئله هایی در دنیای امروز وجود دارد که نخبگان و روشنفکران جوامع مختلف بر اساس تجربه و دانشی که در طول سالها کسب کردند، سعی می کنند در حل آن اقدامی انجام دهند که چنین تعاملی دیپلماسی از نوع دو نامیده می شود. تعامل بین روشنفکران و نخبگان جوامع مختلف با همدیگر در گذشته فعال بوده و الان هم همچنان فعال است بنابراین چنین اقداماتی بسیار اساسی است. سالهایی که بنده معاون وزارت خارجه بودم، فعالیت های زیادی را برای همکاری، رشد و توسعه روابط ایران با کشورهای بجا مانده از اتحاد شوروی در آسیای مرکزی قفقاز و در شرق اروپا انجام دادم.
همچنین در خصوص سیاستگذاری انرژی و تدوین طرح جامعه انرژی کشور تا اندازه ای موثر بودم و از حیث نظری برای اولین بار در ایران تدریس سیاستگذاری انرژی و آینده پژوهی انرژی را در دانشگاه صنعتی شریف ارائه دادم و در مورد اقتصاد انرژی دو درس " اقتصاد انرژی های پایان پذیر" و " اقتصاد انرژی" را تدریس کردم. با اینکه برخی از این موضوعات در دانشگاه تهران نیز تدریس می شده ولی به هر حال بنده دراین باره با وزارت نیرو، وزارت نفت، باشگاه نفت فعالیت هایی را در توان خودم انجام داده ام.
از سوی دیگر و درسطح وسیع تر کارهای بین المللی درباره انرژی نیز انجام شده است کنفرانس بین المللی انرژی غرب آسیا در تهران برگزار شده و قرار است در سال بعد نیز در یکی از کشورهای این منطقه در چنین سطحی برگزار گردد. همکاری های بین کشورهای دریای خزر در زمینه ی انرژی هم انجام می شود و در مورد مسائل حقوقی و قرارداد های نفت نیز کنفرانس بزرگی در مرکز همایش های بین المللی صدا و سیما برگزار شد.
س- وزارت خارجه را چطور ارزیابی می کنید؟
یکی از مزایای وزارت امور خارجه " نیروی انسانی" بسیار خوب آن است که این مزیت به نظر بنده مرهون سالها تلاش دانشکده روابط بین الملل و اداره کل خدمات آموزشی وزارت امور خارجه است. در دوران مدیریت ام در هردو این مرکز آموزشی تلاش کردم تا نیروهای خوب متخصص و متعهد در نظام جمهوری اسلامی ایران رشد کنند. به نظر بنده سیاست خارجی ما اکنون از متوسط کارهای دیگر وزارت خانه ها بالاتر است و کارهای بزرگی انجام داده اند.
اما اگر بخواهیم این وزارت خانه را نقد هم بکنیم وزیر و معاونین فقط به پرونده هسته ای می پردازند البته این کار بسیار بزرگی است ولی کارهای دیگر ما تقریبا در حدی که باید پیشرفت بشود نمی شود روابط ما با آسیا، مسائل ما با کشورهای عربی و خاورمیانه از جمله موارد مغفول مانده در این وزارت خانه است. به همین دلیل هم بعضا دیده شده که مثلا مجلس شورای اسلامی و جاهای دیگر کارهایی را در این زمینه برعهده گرفته اند.
س- ساختار وزارت امور خارجه:
در گذشته وزارت امور خارجه یک تعداد ادارات کل مستقل زیر نظر وزیر یا قائم مقام وزیرداشت. اینها در یک دوره ای با هم ترکیب شدند درحال حاضر همین تعداد معاونت و اداره کل را می خواهد.کوچک کردن ساختار وزارتخانه اشکال ایجاد می کند و در عین حال بیشتر کردن آن نیز مناسب نیست. زیرا آنچه که در مدیریت وزارت خارجه به آن رسیدیم اینست که وزیر با سه الی 5 نفر می تواند کار کند. بیشتر کردن آنها به این معنی است که وزیر نمی تواند تعامل خوبی با سایر افراد در حوزه های مختلف داشته باشد. نقشوزارت امور خارجه با وزیر است مرکز وزیر است و بقیه دبیرخانه وزیر هستند مثل کار ارتش می ماند که فرمانده مهم هست و بقیه باید به آن گزارش بدهند و دستوراتش را اطاعت کنند البته وزیر دربرخی کارهاخودش تصمیم می گیرد بعضی موارد را شورای معاونین می سپارد. مواردی نیز هست که باید با شورای امنیت ملی هماهنگ شود و در نهایت در بعضی مسائل خود آقای رئیس جمهور رسیدگی می کنند.با همه ی این حرفها به نظر بنده وزارت خارجه ما هم ساختار خوبی دارد هم نیروی انسانی خوبی دارد و هم فرایند درستی دارد.
س- درمورد انرژی و وضعیت آن در کشور:
وقتی کالای اقتصادی به وفور و با قیمت کم در دسترس قرار گیرد، صرفه جویی صورت نمی گیرد و حتی ضایعات زیادی را هم به همراه دارد. اما کالایی بنام الماس به جهت اندک بودنش، بسیار گران است بنابراین یک تراشه از آن نیز ارزشمند است. به نظر بنده آب در کشور ما چنین است و حتی هنوز هم خیلی ارزان است متاسفانه مصرف انرژی در بخش های عمومی کشور نیز رعایت نمی شود به شهرداری ها نگاه کنید چقدر در فضای سبز و حتی مدیریت شهری خود آب هدر می دهند. دستگاه های دولتی رعایت نمی کنند سوالی که بنده از شما می پرسم اینست که تا حالا اتوبوسی را دیده اید وقتی ایستاده است، ماشین خود را خاموش کند؟ در ایران همه ی اتوبوس ها وقتی که ایستادند روشن هم هستند ولی در کشوری مثل آلمان همین اتوبوس دیزلی پشت چراغ قرمز هم ماشین خود را خاموش می کند این یکی از مشکلاتی است که ما در حوزه انرژی داریم که به نظر بنده مسئله قیمت گذاری یکی از راه حل هایی است که می تواند در این زمینه به ما کمک بکند البته در همین جا باید گفت این همه ی راه نیست چون در بخش عمومی کسی که بودجه را می گذارد با کسی که اجرا می کند دو گروه اند بنابراین مسئله باقی خواهد ماند.
راه حل دیگر این مسئله آموزش است که باید به گونه ای علمی در جامعه مطرح شود. مسئله آسیب های محیط زیست و آلودگی ها باید گفته شود وقتی یک لیتر گازوئیل را گران می کنید در کنار آن نیز باید گفته شود که این سوخت چقدر گوگرد در هوا منتشر می کند و یا به عبارتی چقدراکسید های نیتروژن می دهد و چقدر اکسید کربن می دهد اینها را باید توضیح داد و برای مردم گفت.
راه حل سوم استفاده از تکنولوژی های جدید است چقدر خوب است که ما بتوانیم با استفاده از امکانات الکترونیک تقاضای سفر روزانه را در شهرهای کلان کشور کاهش دهیم همچنین سعی کنیم در حوزه ی مدیریت شهری مان اتومبیل های برقی را گسترش دهیم.
اخیرا دولت طرح خیلی خوبی را تصویب کرده اگر کسی از خارج اتومبیل " هایبرید یا دوگانه"یعنی خودرویی که با تولید برق می تواند مصرف سوخت را کاهش دهد، بیاورد، به جای 40 درصد عوارض گمرکی فقط4 درصد پرداخت کند بنابراین یک راه حل خیلی خوبی است که اتفاقا از جمله مصداق های سیاستگذاری محسوب می شود. سوالی که بنده دارم اینست که چرا ما یکدفعه نفت سفید را جمع کردیم و در مقابل در روستاهایی با 20 خانوار لوله گاز کشیدیم درحالی که در عوض می توانستیم به آنها برق دهیم و ارزان تر هم تمام می شد. منظور بنده اینست که در سیاستگذاری انرژی باید خیلی کلان نگریست اینکه منابع را چقدر تولید کنیم چقدر صادر یا تزریق کنیم.
مثلا شما برای روشن کردن بخاری می توانید از نفت، برق و گاز استفاده کنید اما این را باید بدانید که نفت در میان سوخت های حرارتی دنیا خیلی گران بها تر از گاز و سایر موارد می باشد. پس اگر شما یک میلیون- بی تی یو-(BTU) گاز را در دنیا می فروشید خیلی بهتر است معادل آن نفت صادر کنیدو چند برابر بیشتر سود خواهید کرد. بنابراین اگر ما گاز را در چاه نفت تزریق کنیم تا بر اثر فشار حاصله از آن، نفت خام بدست آید، خیلی بهتر است و از این طریقمی توانید بیش تر سود کنید و یا در سطحی بالاتر نفت را تبدیل به برق، تیرآهن، و چیپس های کامپیوتری کنید و از ارزش افزوده آن بهره بیشتری ببرید و هم می توانید تبدیل به پتروشیمی بکنید و آن را به فروش برسانید.
اینها تمام سیاستگذاری انرژی است ما در منطقه ای از دنیا هستیم که بازار های تشنه ی زیادی اطراف ما هستندتمام کشورهای عراق، افغانستان، آذربایجان و ترکمنستان نیاز به منابع انرژی ما دارند پس به محض اینکه کالای شما از یک کیفیتی برخوردار باشد آن را می خرند اکنون سیمان ایران یکی از بهترین کالاهای مشابه در منطقه است و این نمونه ی خوبی برای این مثال است.
س- انتقال انرژی:
انتقال انرژی و ترانزیت بودن نیز از جمله مواردی است که ایران به آن توجه دارد ما نزدیک ترین راه به دریا برای کشورهای آسیای مرکزی، ترکمنستان، قزاقستان و ازبکستان هستیم. ما از طریق دریای خزر برای قزاقستان، روسیه، آذربایجان و ترکمنستان سواپ نفت انجام دادیم و میدهیم و در آینده سواپ گاز در برنامه است تا از نکابه جاسک کشیده بشود ولی هنوز عملیاتی نشده است.
س- توصیه شما به دانشجویان در حوزه سیاست خارجی و سیاستگذاری چیست؟
درمورد سیاست خارجی توصیه ام این می تواند باشد که کیس های مختلف را در نظر بگیرند و از روشهای شبیه سازی بیشتر استفاده کنند ما یک چیزی در علوم اسلامی بنام مباحثه داریم صبح که استاد درس می دهد بعداظهر طلبه ها می نشینند چند تایی با هم بحث می کنند تا آن درس را یاد بگیرند این در رشته های جدید به عنوان شبیه سازی یا سیمیولیشن مطرح است بنده اگر جای مسئولین فعلی دانشکده روابط بین الملل یا هر جای مشابه دیگر باشم، برای هر کاری شبیه سازی را راه اندازی می کنم یعنی یک بحرانی را مطرح می کنم یکی نماینده ایران باشد یکی نماینده امریکا باشد یکی نماینده ژاپن باشد و چند نفر در مقام سازمان ملل بحث کنند. توصیه دوم اینست که نقش نیروهای غیر دولتی باید بیشتر در نظر گرفته شود. در گذشته جهان توسط نیروهای کشوری نظیر آلمان، فرانسه، روسیه، ایران و عثمانی اداره می شد اما الان نیروهای غیر دولتی مثل داعش، القاعده، طالبان و یا نیروهای مثبت غیر دولتی نظیر NGO ها خیلی زیاد است بنابراین نباید نقش بنگاه های بزرگ خصوصی مثل شرکت های نفتی و یا شرکت های بزرگ تولید کننده چند ملیتی را از نظر دور داشت.
به نظر بنده داشتن پایه های دانش " مهندسی انرژی"از ضروریات یک کارشناس خوب انرژی محسوب می شود. انرژی محدودیت هایی دارد که شاید در نگاه اول کسی به این موضوع توجه نکند مثلا یک کارشناس انرژی در مسائل نفت باید بداند چاه چقدر می تواند تولید کند، منحنی تولیدش چیست، تا چه اندازه پیر شده است و ضریب بازیافت مخزن چیست؟
نکته ی بسیار مهم در سیاستگذاری انرژی توجه به علم حقوق است ما برای مشارکت با شرکت های خارجی نیاز به عقد قرار داد با آنان هستیم بنابراین باید حقوق بین الملل را بشناسیم زیرا شرکت های خارجی با زبان حقوق بین الملل حرف می زنند. از سوی دیگرما شرکت ملی نفت در کشورهای تولید کننده داریم که لزوما باید به قانون اساسی و حقوق اسلامی توجه کنیم.
پس باید برای عقد یک قرار داد به سه مکتب فکری و حقوقی توجه کنیم و به آن اشراف داشته باشیم. حال سوالی که مجددا اینجا مطرح می شود اینست که شما باید ببینید ما چقدر به اینها آشنا هستیم.با توجه به اینکه معمولا یک قرار داد های نفتی و گازی 120 تا 150 صفحه است، ما چقدر در زمان عقد قرار داد آن را مطالعه می کنیم به هرحالباید بررسی کنیم که چرا در مورد این قرار دادهای خارجی مشکل پیدا می شود.در متن قرار داد کرسنت تازه الان متوجه شدند چه تعهداتی شامل حال ما شده است و چه چیزهایی درون آن می باشد که شاهد ارجاع به دادگاه های صالحه هستیم.
س- چقدر به میان رشته ای بودن در سیاستگذاری عمومی اهمیت می دهید؟
به نظر بنده خیلی مهم است به نحوی که می توان گفت سیاستگذاری یک هنر هم هست the art of policy هنرش به اینست که به نبوغ و توانایی های فکری یک نفر بستگی دارد. شاید کسانی را مثل رهبران یا نخست وزیرانی پیدا کنید که در زمینه ی کار تخصصی شان چیزی نخواندندولی در آن کار خیلی وارد بودنداما این یک استثناست درحال حاضر اکثر کسانی که در کشورشان به جایی رسیدند، دوره های مختلفی در این زمینه گذرانده اند مثلا یک دوره در مدارس سیاست گذاری مانند مدرسه حکومت کندی دانشگاه هاروارد و یا دانشگاه آکسفوردداشته اند.
اگر در کشورهای مختلف که نگاه توسعه ای دارند، نگاه کنید تعداد چنین موسسات تحقیقاتی زیاد است و در عین حال که رشته های خود را دارند، دوره های سیاستگذاری عمومی را نیز ایجاد کرده اند بنابراین کسی که سیاستگذاری عمومی می داند زمینه های موفقیت بسیار بیشتری دارد. چون شخصی که صرفا یک مهندس است شاید بر روی یک موضوع خاص مهندسی بیش از حد اصرار بورزد اما سیاستگذاری عمومی علم کلان دیدن است و به قول سایمون Meddling through است. بنا بر تشخیص صحیح برخی مواقع باید از روی موضوعات پرید و اگر روی آن بیش از حد اصرار کنید و از روی آن نپری و زمان را از دست دهید، نتیجه نمی گیرید.
به هر حال سیاستگذاری عمومی علاوه بر اینکه نبوغ و ذهن فعال می خواهد خیلی اطلاعات میان رشته ای و مدل های مختلف نیاز دارد. مثلا در حال حاضرمجموعه ی ما بر روی Dynamic System،Mind Map و چیزهایی که می تواند ذهن انسان رو بر روی سناریوهای مختلف تحریک کند، بحث می کنیم.
س- ازوضعیت سیاستگذاری در ایران و کشورهای پیشرفته در این زمینه مطلع هستید. در یک مقایسه تطبیقی آنچه را که توصیه می کنید بفرمایید.
اولا این که سیاستگذاری یک رشته ی جدید است پس مثل رشته ای نظیر مکانیک نیست که 200 سال بصورت آکادمیک جلو رفته است. شاید بتوان گفت سه دهه است که این حوزه جدی گرفته شده و البته یکی ازدستاوردهای انگلستان، کاناداو آلمان نیز سیاستگذاری عمومی را جدی گرفته اند.
در ایران هم بد نیست اما مشکلی که ما داریم اینست که نمی دانیم این رشته را در چه بستری تعمیم دهیم. مثلا سیاستگذاری عمومی در دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران در قفسی محصور شده است ما با خون و دل در دانشگاه صنعتی شریف" پژوهشکده سیاستگذاری" را درست کرده ایم بنده عضو هیئت مدیره امو آقای دکتر سهراب پور مدیر عامل هستند البته این پژوهشکده حیثیت آموزشی ندارد بلکه پژوهشی است.
در دانشگاه آزاد اسلامی و یا جاهای دیگر اطلاع ندارم که این رشته در کدام دانشکده برنامه ریزی شده است ولی این علم نباید در علوم سیاسی باشد به هرحال امیدوارم دانشگاهی با نام مستقل سیاستگذاری عمومی و تخصصی مثل انرژی تکنولوژی سیاستگذاری و بهداشت که فقط بر روی همین موضوع تمرکز کند، تشکیل شود این کار باید بشود می توان با شورای انقلاب فرهنگی و وزارت علوم در این زمینه صحبت کرد. الان بخاطر گرایش آن دانشکده ها به چیزهای دیگر این رشته خیلی کمرنگ شده درحالی که اگر اینها کنار برود، این رشته می تواند واقعا خودش را نشان دهد.
درآخر بنده به دانشجویان رشته ی سیاستگذاری این چنین توصیه می کنم که در شکل گیری و گسترش بعضی رشته های دانشگاهی از بالا به پایین راجع به آن تصمیم میگیرند اما برخی مواقع می توان رشته ها را از پایین به بالا گسترش داد. بنابراین شاید رشته ی سیاستگذاری با لابی و فشار دانشجویان و اساتید اش موقعیت بیشتری داشته باشد به همین دلیل کار آقای دکتر کیومرث اشتریان خیلی ارزنده است.