وب سایت تخصصی سیاست گذاری عمومی

 

    به طور کلی RIA ابزاری برای ارزیابی تاثیر تصمیمات و اقدامات سیاسی در سطح جامعه است؛ برای این منظور تحلیل هزینه­ ها و منافع و بررسی مخاطرات یا ریسک­های احتمالی طرح­های سیاسی مرکز ثقل این روند شناخت به نظر میرسد. هدف RIA ایجاد تناسب بین هزینه ­ها و منافع و کاهش ریسک­ها با انتخاب گزینه ­ی سیاستی مناسب می­باشد.

(خلاصه ی متن انگلیسی سند سیاستی دولت انگلستان)

 تهیه و تنظیم: سعیده السادات گرامیان*

  فهرست مطالب

مقدمه

فصل اول: ارزیابی تاثیر مقررات؛ مرحله­ ی اولیه

فصل دوم: ارزیابی تاثیر مقررات؛ مرحله ­ی میانی

فصل سوم: ارزیابی تاثیر مقررات؛ مرحله ­ی پایانی

فصل چهارم: آلترناتیوهای قانون­گذاری

فصل پنجم: چارچوب ارزیابی تاثیر مقررات

مقدمه

 ارزیابی تاثیر مقدمات (RIA[1]) چیست؟ چرا و چه زمانی باید اعمال شود؟ چه کسانی متصدی به انجام رساندن آن هستند؟ و چگونه نظام قانونی اثربخش و مطلوب شکل می­گیرد؟

به طور کلی RIA ابزاری برای ارزیابی تاثیر تصمیمات و اقدامات سیاسی در سطح جامعه است؛ برای این منظور تحلیل هزینه­ ها و منافع و بررسی مخاطرات یا ریسک­های احتمالی طرح­های سیاسی مرکز ثقل این روند شناخت به نظر میرسد. هدف RIA ایجاد تناسب بین هزینه­ ها و منافع و کاهش ریسک­ها با انتخاب گزینه­ ی سیاستی مناسب می­باشد.

ذکر این نکته ضروری است که RIAی مطلوب، RIAیی­ست که از به روزترین اطلاعات قابل دسترس برخوردار باشد، متن گویا و روانی داشته باشد، شفاف، مختصر و مفید و متناسب با مسایل مربوطه و در عین حال هدفمند باشد. فرایند RIA دارای سه مرحله است؛ RIAی اولیه که سریعا درصدد تولید ایده ­ها و طرح­های سیاستی­ست. RIAی مرحله­ ی میانی که ایده­ های سیاستی به مشورت گذاشته می­شود.سرانجام RIAی مرحله ­ی پایانی که بر اساس اطلاعات و تحلیل ­های مراحل قبلی و پس از توافق جمعی در کابینه به صورت لایحه به مجلس فرستاده می­شود.

فصل اول: ارزیابی تاثیر مقررات؛ مرحله ­ی اولیه RIA[2]

 هدف این مرحله تهیه، و تولید ایده­ ها و اهداف سیاستی­ ست. این­که چه سیاستی مورد نظر است و باید در جامعه اعمال شود و این­که هر گزینه­ ی پیشنهادی از سویی دارای منافع و از دیگر سو دارای هزینه­ های خاص خود به همراه مخاطرات احتمالی­ست. مثلا سیاست کاهش وسایل نقلیه­ ی موتوری به منظور کاهش آلودگی هوا دارای هزینه­ ها و منافعی ­ست. یا مثلا کاهش استفاده از مواد رادیواکتیو ممکن است با گذشت چند روز منجر به تعطیلی بسیاری از کارخانه ها شود؛ بنابراین  تحلیل و ارزیابی هزینه-فایده[3] و ریسک­ها و مخاطرات و طول مدت آن­ها در این مرحله از اهمیت زیادی برخوردار است.

 

تحلیل هزینه-فایده

هر گزینه­ ی سیاستی باید توسعه­ی قابل تحملی را برای جامعه فراهم کند، یعنی تناسبی بین هزینه­ ها و منافع برقرار باشد. در این خصوص مشورت با کارشناسان اقتصادی، اجتماعی و زیست­محیطی ضروری نظر می­رسد.

الف. ارزیابی منافع: در این مرحله مشخص کردن افراد، سازمان­ها و موسساتی که از سیاست مورد نظر بهره ­مند میشوند مورد شناسایی قرار می­گیرند. مثلا سیاست ارتقای سلامت، یا ارتقا و بهبود کیفیت تغذیه باعث بهره ­مندی بخش­ های خاصی از جامعه می­شود. حتی توجه به منافع بالقوه و پویا در این خصوص از اهمیت خاصی برخوردار است. به عنوان مثال سیاست تربیت بخش خصوصی باعث تشویق نوآوری و یا سرمایه­ گذاری کارآمد و افزایش رقابت برای بهبود کیفیت کالاها می­شود.

ب. ارزیابی هزینه ­ها: در وهله ­ی اول مشورت با کارشناسان مختلف درون­ حکومتی و برون­ حکومتی و مشخص کردن افراد، سازمان­ها و موسساتی که از سیاست­های مورد نظر متحمل هزینه می­شوند صورت می­گیرد. تاثیر روی شرکت­های کوچک و گروه­ های آسیب ­پذیری مثل کارگران و طبقه ­ی پایین جامعه در این مرحله بررسی می­شود،  مثلا ممکن است لازم باشد نوع فعالیت­ هاشان را تغییر دهند، در وهله­ ی بعد انواع هزینه­ ها بررسی می­شوند.

- انواع هزینه­ ها: 1. هزینه­ های سیاست[4]  2. هزینه­ های اجرای سیاست[5]

هزینه های سیاست، هزینه­هایی هستند که از تغییرات معین برای تحقق اهداف سیاستی برآمدند. مانند طراحی مبدل های مناسب برای تحقق هدف کاهش آلودگی هوا. و یا خرید وسایل ایمنی به منظور کاهش تلفات در محیط کار.

هزینه­ های اجرای سیاست، هزینه­ هایی هستند که از ترتیبات نظارتی و بازرسی به وجود می­آیند، مثل روند گرفتن جواز برای تولید مبدل­ های محرک.

اطلاعات فوق در خصوص تحلیل هزینه­-فایده و ارزیابی ریسک­های احتمالی از چند طریق قابل حصول است:

1. شناخت و تجربه ­ی شخصی
2. تجربه­ ی همکاران و کارکنان اداری
3. مشورت با اقتصاددانان و بخش ­هایی از جامعه که احتمالا متاثر از منافع و هزینه­ ها می­شود
4. مشورت با دانشگاهیان و نیز استفاده از کتابخانه، کتاب سبز[6] و اینترنت

 

مثال­هایی از هزینه­ های سیاست و هزینه­ های اجرا

 

  فصل دوم: ارزیابی تاثیر مقررات؛ مرحله­ ی میانی RIA[7]

این مرحله بر اساس ارزیابی مقررات مرحله ­ی اول شکل گرفته است. در این مرحله طرح­های سیاستی مورد نظر در کابینه مطرح شده و سپس توافق جمعی در مورد آن­ها شکل می­گیرد، ابتدا لازم است مشورت­های رسمی و غیررسمی شکل گرفته و تعیین تحلیل هزینه­-فایده دقیقا محاسبه شود. نکات مهم در این مرحله عبارتند از:

1. شفافیت و وضوح اظهارات در خصوص طرح­های سیاستی
2. بررسی گزینه­ های نیازمند قانون و بدون نیاز به قانون
3. مشخص کردن موافقان و مخالفان گزینه­ های پیشنهادی
4. مشخص کردن هزینه ­ها و منافع مرتبط با هر سیاست و نیز تعیین کردن بخش­هایی از جامعه که از گزینه­ ی سیاستی متاثر می­شوند
5. بررسی تاثیرات گزینه ­ی سیاستی روی رقابت­ها و مسایل توزیعی
6. بررسی خروجی گزینه­ ها و اقدامات سیاسی روی شرکت­های کوچک
7. نظارت و بازنگری در خصوص این­که چگونه گزینه­ های سیاستی مطرح انتخاب شده و به خوبی در جامعه اعمال شوند

تحلیل هزینه-فایده

-         تفکیک هزینه­ های ناشی از سیاست و هزینه ­های ناشی از اجرای سیاست

-         تفکیک هزینه­ های مستقیم و غیرمستقیم

-         تعیین گروه­ هایی از جامعه که منتفع یا متحمل هزینه می­شوند

ارزیابی رقابت[8]

در بازار به خصوص در مورد شرکت­های کوچک قابل بررسی است مثل این­که چگونه طرح­های سیاستی مورد نظر باعث تغییر در کارآیی، نوع فعالیت، اندازه، محل، تعداد پرسنل و کارکنان می­شود

در ارزیابی رقابت مسایلی مانند تغییر ساختار قیمت­ها، به منظور برآوردن هرچه بیشتر نیازهای مشتریان تاثیر مستقیم روی چگونگی رقابت شرکت­ها در بازار و کنترل ورود و خروج شرکت­ها به بازار مطرح می­شود. این ارزیابی ممکن است ساده یا مفصل و دقیق باشد.

در ارزیابی رقابت نه سوال اساسی مطرح می­شود که بعضی از سوالات از این قرارند:

آزمون رقابت[9]:

1. آیا در بازارهایی که از مقررات جدید متاثر می­شوند شرکتی وجود دارد که ده درصد سهم بازار را داشته باشد؟
2. آیا در بازارهایی که از مقررات جدید متاثر می­شوند شرکتی وجود دارد که 20 درصد سهم بازار را داشته باشد؟
3. آیا در بازارهایی که از مقررات جدید متاثر می­شوند سه شرکت بزرگ وجود دارد که با یکدیگر 50% درصد سهم بازار را داشته باشد؟
4. هزینه­ های تاثیر مقررات چه شرکت­هایی را بیشتر از دیگران تحت تاثیر قرار می­دهد؟
5. آیا تغییر ساختار بازار باعث تغییر در تعداد یا اندازه شرکت­ها می­شود؟
6. آیا در بازار بخش­ها و شرکت­هایی هستند که از تغییر سریع تکنولوژی متاثر شوند؟
7. آیا مقررات جدید توانایی شرکت­ها را برای انتخاب قیمت، کیفیت کالاها و محل تولید آن­ها محدود می­کند؟

اگر جواب نیمی از سوالات مثبت باشد، نشان­ دهنده­ ی تاثیر عمده­ی مقررات جدید روی رقابت است، بنابراین احتیاج به ارزیابی مفصل و دقیق دارد، در صورتی که پاسخ بیش از نیمی از سوالات منفی باشد، به نظر می­رسد که تاثیر مقررات جدید روی رقابت در بازار چندان مهم نبوده و یک ارزیابی ساده هم کفایت می­کند.

ارزیابی نظارت و اجرا[10]

بخش مهمی از RIAی مرحله­ ی دوم به ارزیابی قوانین نظارتی و سیاست­های الزامی روی افراد، سازمان­ها، موسسات خیریه و ... می­پردازد. این­که این سیاست­ها چه تاثیری روی منافع و هزینه­ های این بخش­ها دارد. و چه نهادها، شرکت­ها و افرادی باید تحت نظارت قرار گیرند، از چه روش ­هایی باید برای اجرای سیاست­های نظارتی استفاده شود؛ مثلا روش­هایی مثل گرفتن جواز و ثبت دفاتر و بعضا در صورت مشاهده ­ی تخلفات استفاده از مجازات­های درون­ سازمانی تجویز می­شود، البته این موارد باید منطبق عدل و انصاف و حقوق انسانی باشد.

اجرای RIAی میانی

در مرحله­ ی اول باید وزرا را از مشی مذاکراتی مراحل فوق آگاه کرد و به دنبال کسب موافقت جمعی در کابینه بود. تصمیمات به وسیله ­ی مکاتبه به وزرا ارسال می­شود. این مکاتبات باید حداکثر در یک بند و کاملا کوتاه، دقیق و روشن و مبتنی بر ارزیابی تاثیر مقررات باشند. در این مکاتبه تاثیر مقررات روی شرکت­ها، سازمان­ها، انجمن­ های خیریه و افراد، تحلیل هزینه-فایده و بررسی قوانینی که نیاز به اصلاح یا تغییر دارند قید شده است.

اعلان طرح­ها و پیشنهادات و انجام مذاکره ­ی عمومی در کابینه

RIAی میانی شامل یک سند مشورتی باشد. این سند مشورتی پس از دوازده هفته مشورت با اعضای کابینه، بخش های مختلف اقتصادی، اجتماعی، حتی افراد، سازمان­ها و نیز انجمن­های خیریه آماده می­شود. یک سند مشورتی خوب باید واضح، شفاف، مفید و مختصر باشد.

برخی از موضوعات مورد برای مشورت از این قرارند:

1. منافع و هزینه ­هایی که عقلایی به نظر می­رسند.
2. ارزیابی تاثیرات روی رقابت­ هایی که به نظر عقلایی می­رسند
3. مواردی که نیاز به سیاست ­های الزامی و اجباری دارند
4. عواقب و پیامدهای ناخواسته­ ی اجرای یک طرح سیاستی

به این موارد نیز باید توجه کرد:

1. تهیه­ی کلید و فرضیات و سوالات
2. بررسی جایگزین ­های قانون­گذاری
3. مشخص کردن زمان­بندی ­ها

عناصر کلیدی برای تهیه­ی یک سند مشورتی مطلوب:

-         تمرکز روی این­که چه کسانی و در مورد چه چیزهایی مورد سوال واقع شوند

-         راهنمایی از SBS[11] در مورد این­که چه کسانی باید مورد مشورت قرار گیرند

-         میتینگ­ ها و دیدارهایی با احزاب مرتبط و گروه­های ذی­نفع

فصل سوم: ارزیابی تاثیر مقررات؛ مرحله­ ی پایانی RIA[12]

ارزیابی تاثیر مقررات در این مرحله بر اساس مرحله ­ی میانی قرار دارد. در این مرحله با هرچه بیشتر به روز کردن اطلاعات و تحلیل­ها، پیشنهادات و توصیه ­های روشن تسلیم هیات وزیران می­گردد. این مرحله همراه با تهیه­ ی لایحه برای ارایه به پارلمان است. نکات مهم در این مرحله عبارتند از:

-         مشخص کردن اهداف سیاستی

-         بررسی ریسک­های احتمالی و چگونگی تخفیف و کاهش آن­ها

-         در نظر داشتن مسایل مربوط به انصاف و برابری

-         مقایسه میان منافع و هزینه­های هر گزینه که بر اساس RIAی مرحله ­ی دوم در نظر گرفته شده بود

-         بررسی هزینه­ ها و منافع و تفکیک آن­ها در بخش­های خصوصی و عمومی

-         بررسی مسایل توزیع و بازتوزیع درآمدها و فرصت­ها و در نظر گرفتن جنبه­ های مثبت و منفی آن

-         پرداختن به عواقب و پیامدهای ناخواسته و هزینه­ های غیرمستقیم

-         آزمون تاثیر مقررات روی شرکت­های کوچک

-         بررسی چگونگی ارزیابی سیاست­های نظارتی و اجرایی و بازنگری آن­ها

-         تهیه­ ی خلاصه ­ای از نتایج مشورت

-         انتخاب گزینه­ ی مطلوب و توصیه­ ی آن به هیات وزرا

-         تعیین زمان­بندی اجرا که معمولا یک دوره ­ی دوازده هفته­ ای را در نظر می­گیرند

تذکرات:

-         استفاده از فرمت و نمونه­ ی پرسش و پاسخ

-         تشریح خلاصه ­ای از ابزارهای قانونی

-         استفاده از زبان ساده و گویا و پرهیز از سخنان گنگ و نامفهوم

-         و سرانجام تهیه­ ی اظهارنامه و امضای وزرا؛

این اظهارنامه  شامل این جمله می­باشد: «اینجانب ارزیابی تاثیر مقررات را مطالعه نمودم و تایید می­کنم که منافع، هزینه ها را توجیه می­کند و یا با هزینه ­ها هم­ طراز است». پس از امضای وزیر این متن آماده­ ی ارایه به پارلمان است و در وب سایت وزارت قابل انتشار است. این متن باید برای پارلمان نیز به سهولت قابل دسترس باشد.

در تمامی مراحل RIA، باید استعلامات و توضیحاتی از قبیل؛ نام، آدرس، ایمیل و شماره­ی تماس وزرا آماده شود.

فصل چهارم: آلترناتیوهای قانون­گذاری[13]

منظور روش­ هایی ­ست که می­تواند جایگزین مقررات شده و هزینه­ های کمتر، انعطاف­ پذیری و تاثیرات عمیق­تری بر جامعه داشته باشد. این روش­ها از این قرارند:

1. عدم اقدام[14]: در برخی موارد ممکن است نیازی به قانون­گذاری نباشد و مسایل خودبه­ خود حل شود و یا شاید حداکثر نیاز به اصلاح، بازنگری و ساده­ سازی قوانین موجود وجود داشته باشد، بنابراین قانون­گذاری جدید ضروری به نظر نمی­رسد.
2. خودقانون­گذاری[15]: منظور از خودقانون­گذاری این است که شرکت­ها و بخش­های مورد نظر مقررات داخلی خود را خودشان تنظیم کنند و دولت صرفا نقش حمایتی و مشورتی داشته باشد.
3. قانون­گذاری مشارکتی[16]: نوعی از خودقانون­گذاری ­ست. لکن دولت در این خصوص حمایت­های قانونی را به منظور الزامی شدن این مقررات انجام می­دهد.
4. شبه قانون­گذاری[17]: مانند خودقانون­گذاری می­تواند نسبت به قانون انعطاف ­پذیرتر، پاسخ­گوتر، و اقناع ­کننده ­تر باشد و در این امر بهتر است با خبرگان و متخصصان اقتصادی همکاری شود.

فواید  و منافع آلترناتیوهای قانون­گذاری

1. هزینه ­های اجرایی و اداری پایین­تر
2. افزایش انعطاف، پاسخ­گویی و تسریع پیشرفت شرکت­ها در بازار
3. پاسخ­گویی مطلوب­تر و گسترده ­تر نسبت به تقاضای مصرف ­کنندگان

هزینه ­های بالقوه ­ی آلترناتیوهای قانون­گذاری

1. محدودیت­ها و موانع رقابتی مانند موانع وارداتی، محدودیت­های انتشار، و محدودیت­های قیمت ­گذاری
2. محدودیت انتخاب مصرف­ کنندگان، مانند تحمیل حداقل استانداردهایی که به مصرف­ کنندگان اجازه نمی­دهد که هزینه­ ها و قیمت­ های پایین­تر را انتخاب کنند یا در خصوص کیفیت و نوع کالاها آزادی انتخاب داشته باشند.
3. محدودیت توان و ظرفیت شرکت­ها برای توسعه یا اداره­ ی طرح­های جایگزین قانون.
4. عدم توافق شرکت­ها روی موارد و قوانین مطروحه که منجر به ایجاد هزینه ­های سنگین برای آن­ها و سرگردانی و پریشانی برای مصرف ­کننده می­شود.

 

 فصل پنجم: چارچوب[18] ارزیابی تاثیر مقررات (مرحله­ ی اولیه، میانی، پایانی)

 

1. عنوان طرح و پیشنهادت سیاستی
2. هدف و مقصود تاثیر ارزیابی مقررات

1-2. هدف

2-2.  پیش ­زمینه و سابقه

3-2. ارزیابی ریسک؛ قانون مورد نظر دارای چه ریسک ­هایی است، از چه اندازه­ای برخوردار است و چه گروه ­هایی از جامعه و چگونه متاثر می­شوند

1. گزینه ­ها

1-3. عدم اقدام

2-3. خودقانون­گذاری مشارکتی

3-3. شبه قانون­گذاری

1. منافع

1-4. ...

2-4. ...

3-4. ...

مشخص کردن بخش ­هایی از جامعه که منتفع می­شوند و نوع انتفاع آن­ها

1. هزینه­ ها

1-5. هزینه­ های ناشی از سیاست

2-5. هزینه­ های ناشی از اجرای سیاست

1. مشورت با شرکت­های کوچک: آزمون تاثیر روی شرکت­های کوچک
2. ارزیابی رقابت
3. محدودیت­ها و الزامات
4. ارزیابی و بازنگری

10. تهیه­ ی سند مشورتی

1-10. مشورت درون­ حکومتی

2-10. مشورت عمومی

11. تهیه­ ی خلاصه­ ی متن و توصیه­ ی گزینه­ های مطلوب

12. اظهارنامه­ ی وزیر

 

 *کارشناس ارشد سیاستگذاری

دانشجوی دکترای سیاستگذاری عمومی

 

• < قبلی
• بعدی >